Doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn không? Quy định và hướng dẫn chi tiết

Điều này dẫn đến nguy cơ quyền lợi của người lao động có thể bị ảnh hưởng hoặc không được đảm bảo đầy đủ. Chính vì vậy, vai trò của tổ chức công đoàn trở nên đặc biệt quan trọng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động. Tuy nhiên, doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn hay không? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết các quy định pháp luật liên quan đến vấn đề này qua bài viết dưới đây.

1. Trường hợp doanh nghiệp phải tổ chức công đoàn

Việc thành lập công đoàn được quy định tại Luật Công đoàn năm 2012 và Điều lệ Công đoàn Việt Nam 2020 (được ban hành kèm theo Quyết định số 174/QĐ-TLĐ ngày 03/02/2020). Theo nguyên tắc, tổ chức công đoàn được thành lập dựa trên tinh thần tự nguyện, hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ, đồng thời phải phù hợp với chính sách, pháp luật Việt Nam.

Các hình thức công đoàn cơ sở:

• Công đoàn cơ sở tại doanh nghiệp, tổ chức, cơ quan: Được thành lập khi có ít nhất 05 đoàn viên công đoàn hoặc 05 người lao động tự nguyện viết đơn gia nhập Công đoàn Việt Nam.
• Nghiệp đoàn: Là công đoàn được tổ chức bởi những người lao động tự do hợp pháp có cùng ngành, nghề và thành lập theo địa bàn hoặc đơn vị lao động. Điều kiện thành lập nghiệp đoàn là có ít nhất 10 đoàn viên công đoàn hoặc 10 người lao động viết đơn gia nhập Công đoàn Việt Nam.

Điều kiện thành lập công đoàn cơ sở:

Ngoài yêu cầu về số lượng đoàn viên, doanh nghiệp cần đảm bảo có tư cách pháp nhân hợp lệ. Theo Hướng dẫn số 238/HD-TLĐ năm 2014, tư cách pháp nhân được xác định khi doanh nghiệp có:

• Được thành lập hợp pháp (theo các loại hình công ty như công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn, v.v.).
• Cơ cấu tổ chức rõ ràng, có tài sản độc lập.
• Được quyền nhân danh mình trong các quan hệ pháp luật.

Doanh nghiệp tư nhân không có tư cách pháp nhân nên không bắt buộc phải thành lập công đoàn. Trong trường hợp người lao động tại doanh nghiệp tư nhân mong muốn gia nhập hoặc hoạt động công đoàn, họ có thể liên kết thành lập công đoàn cơ sở ghép với các đơn vị có tư cách pháp nhân khác.

Quy định tự nguyện về thành lập công đoàn:

Theo quy định pháp luật, doanh nghiệp không bắt buộc phải thành lập công đoàn ngay cả khi đã đáp ứng đủ điều kiện. Tuy nhiên, Bộ luật Lao động năm 2019 quy định người lao động có quyền tham gia, thành lập và hoạt động công đoàn. Người sử dụng lao động không được phép ngăn cản, cản trở quyền lợi này và cũng không được ép buộc người lao động tham gia công đoàn.

2. Xử phạt khi không thành lập công đoàn?

Hiện nay, pháp luật không có quy định cụ thể về việc bắt buộc doanh nghiệp phải thành lập công đoàn. Tuy nhiên, nếu xảy ra hành vi vi phạm quyền tham gia công đoàn của người lao động, doanh nghiệp có thể bị xử phạt theo quy định tại Điều 35 Nghị định 28/2020/NĐ-CP.

Mặc dù không bắt buộc, việc thành lập công đoàn cơ sở được Nhà nước khuyến khích. Đây là tổ chức giúp người lao động an tâm làm việc, tin tưởng vào sự minh bạch của doanh nghiệp, từ đó tạo dựng môi trường lao động bền vững và chuyên nghiệp.

3. Trách nhiệm của người sử dụng lao động đối với tổ chức công đoàn

Theo Luật Công đoàn năm 2012, công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội của người lao động, được thành lập dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Tổ chức này có vai trò bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động, là thành viên quan trọng trong hệ thống chính trị của Việt Nam.

Trách nhiệm của người sử dụng lao động đối với công đoàn được quy định tại Điều 22 Luật Công đoàn năm 2012. Người sử dụng lao động cần tôn trọng quyền tự do tham gia và hoạt động công đoàn của người lao động, đồng thời không được thực hiện bất kỳ hành vi nào gây ảnh hưởng đến quyền lợi hợp pháp của công đoàn.

4. Quản lý và sử dụng tài chính công đoàn

Tài chính công đoàn được hình thành từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm:

• Đoàn phí công đoàn do đoàn viên đóng.
• Kinh phí công đoàn (2% quỹ tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội).
• Ngân sách Nhà nước hỗ trợ.
• Các nguồn thu hợp pháp khác như hoạt động kinh tế, viện trợ.

Việc quản lý và sử dụng tài chính công đoàn được quy định chi tiết tại Điều 26 và Điều 27 Luật Công đoàn năm 2012 cùng Nghị định 191/2013/NĐ-CP. Các khoản tài chính này được sử dụng để hỗ trợ các hoạt động bảo vệ quyền lợi người lao động và phát triển công đoàn.

5. Quyền và trách nhiệm của công đoàn trong bảo vệ người lao động

Công đoàn có quyền đại diện và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người lao động theo Điều 10 Luật Công đoàn năm 2012. Điều này bao gồm:

• Đại diện cho người lao động trong việc thương lượng tập thể.
• Tham gia giải quyết tranh chấp lao động.
• Giám sát thực hiện các chính sách liên quan đến quyền lợi lao động.

Ngoài ra, các quy định về đóng đoàn phí công đoàn cũng được quy định cụ thể tại Nghị định 1908/NĐ-TLĐ ngày 19/12/2016.

6. Trình tự thành lập công đoàn tại doanh nghiệp

Quá trình thành lập công đoàn cơ sở tại doanh nghiệp được thực hiện theo các bước sau:

• Bước 1: Thành lập Ban vận động công đoàn: Ban vận động gồm các lao động tự nguyện thành lập, có nhiệm vụ tiếp nhận đơn xin gia nhập công đoàn và phối hợp với công đoàn cấp trên để được hướng dẫn.
• Bước 2: Tổ chức đại hội thành lập công đoàn: Sau khi đủ điều kiện, Ban vận động tổ chức đại hội. Đại hội sẽ bầu ra Ban chấp hành công đoàn cơ sở thông qua hình thức bỏ phiếu kín.
• Bước 3: Soạn thảo hồ sơ thành lập: Trong vòng 15 ngày kể từ khi kết thúc đại hội, hồ sơ đề nghị thành lập sẽ được gửi lên công đoàn cấp trên để thẩm định.
• Bước 4: Ra quyết định công nhận: Công đoàn cấp trên thẩm định và ra quyết định công nhận trong vòng 15 ngày làm việc.
• Bước 5: Hoạt động chính thức: Công đoàn cơ sở khắc dấu và bắt đầu hoạt động theo đúng quy định pháp luật.

7. Lợi ích của việc thành lập công đoàn cơ sở

Thành lập công đoàn cơ sở mang lại nhiều lợi ích:

• Giúp bảo vệ quyền lợi của người lao động.
• Tạo dựng môi trường làm việc công bằng, an toàn.
• Xây dựng uy tín và nâng cao hình ảnh doanh nghiệp trong mắt người lao động và xã hội.

Việc có một tổ chức công đoàn mạnh mẽ không chỉ giúp người lao động yên tâm làm việc mà còn góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của doanh nghiệp. Nhà nước luôn khuyến khích và hỗ trợ các doanh nghiệp tổ chức thành lập công đoàn nhằm xây dựng môi trường lao động hài hòa, ổn định và tiến bộ.