Nguyên tắc nhân đạo trong Luật thi hành án hình sự năm 2019

Nguyên tắc nhân đạo là một trong những nguyên tắc cơ bản trong pháp luật hình sự, nhằm bảo đảm những lợi ích tối thiểu, bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về danh dự, nhân phẩm và tính mạng. Đây là một nguyên tắc pháp lý quan trọng, có tính nền tảng để đảm bảo tính công bằng và nhân văn trong hệ thống pháp luật. Bài viết này sẽ phân tích cụ thể về nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự, từ ý nghĩa của nó cho đến cách thức áp dụng, nhằm làm rõ vai trò của nguyên tắc này trong bảo vệ quyền và lợi ích của con người.

Nguyên tắc nhân đạo là một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Nguyên tắc này được biểu hiện rõ nét trong ngành pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự, và đặc biệt là trong pháp luật thi hành án hình sự, nơi mà quyền lợi của người chấp hành án phạt tù và người bị tạm giữ, tạm giam, được bảo vệ nhằm tránh những tổn thương không cần thiết và tạo điều kiện cho họ sớm tái hoà nhập cộng đồng.

1. Khái niệm "Nhân đạo" là gì?

Theo từ điển Tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học, "nhân đạo" được hiểu là "Đạo đức, thể hiện sự thương yêu, quý trọng và bảo vệ con người." Giá trị của nhân đạo mang tính nhân văn cao, nhấn mạnh vào lòng yêu thương, sự cảm thông, chia sẻ và đề cao phẩm giá con người. Nhân đạo là một trong những giá trị cốt lõi của xã hội văn minh, đồng thời cũng là chuẩn mực đạo đức không thể thiếu trong các quan hệ pháp luật, đặc biệt là trong pháp luật hình sự.

Trong bối cảnh thi hành án hình sự, nguyên tắc nhân đạo được thể hiện qua việc tôn trọng các quyền và lợi ích hợp pháp của người chấp hành án. Điều này không chỉ giúp duy trì trật tự xã hội mà còn góp phần vào quá trình giáo dục, cải tạo người phạm tội, giúp họ nhận ra lỗi lầm và hướng thiện.

2. Cơ sở pháp lý của nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự

Nguyên tắc nhân đạo được quy định cụ thể tại Khoản 3 Điều 4 Luật Thi hành án hình sự năm 2019 như sau: "Bảo đảm nhân đạo xã hội chủ nghĩa; tôn trọng danh dự, nhân phẩm, quyền, lợi ích hợp pháp của người chấp hành án, người chấp hành biện pháp tư pháp, quyền, lợi ích hợp pháp của pháp nhân thương mại chấp hành án." Quy định này tạo cơ sở pháp lý để đảm bảo rằng các hoạt động trong quá trình thi hành án phải được thực hiện dựa trên nguyên tắc nhân đạo, thể hiện lòng tôn trọng và bảo vệ phẩm giá con người.

3. Mục đích của nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự

Thi hành án hình sự không chỉ nhằm trừng phạt những hành vi vi phạm pháp luật mà còn hướng tới mục đích giáo dục, cải tạo người phạm tội. Nguyên tắc nhân đạo giúp đảm bảo rằng người chấp hành án được đối xử công bằng, không bị xâm phạm về danh dự và nhân phẩm, và có điều kiện tốt nhất để cải tạo.

Thiết lập công lý là mục tiêu cuối cùng trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, song không thể đạt được công lý bằng mọi giá. Công lý phải đi kèm với sự công bằng và tôn trọng nhân phẩm. Các biện pháp cưỡng chế thi hành án hình sự cũng cần được áp dụng trên tinh thần nhân đạo, tôn trọng quyền lợi chính đáng của các bên liên quan.

4. Ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự

Ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự là tạo cơ hội cho các phạm nhân có thể tích cực cải tạo và trở về với xã hội trong thời gian sớm nhất, đặc biệt là với những người có sự cải tạo tốt. Điều này góp phần thực hiện chính sách nhân đạo, khuyến khích tinh thần “hướng thiện” và hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng cho người chấp hành án.

Chính sách nhân đạo cũng góp phần xóa bỏ những định kiến của xã hội đối với người đã từng vi phạm pháp luật nhưng đã cải tạo tốt. Bằng việc áp dụng các quy chế giảm, miễn, hoặc tạm đình chỉ thi hành án, pháp luật Việt Nam cho thấy sự coi trọng nhân quyền và sự khoan hồng đối với những người phạm tội đã có những bước tiến tích cực trong việc sửa đổi bản thân.

5. Biểu hiện của nguyên tắc nhân đạo trong thi hành án hình sự

Nguyên tắc nhân đạo được thể hiện qua nhiều khía cạnh trong quá trình thi hành án hình sự, bao gồm:

5.1. Bảo đảm tôn trọng danh dự, nhân phẩm và quyền lợi hợp pháp

Pháp luật nghiêm cấm các hành vi đày đọa, hành hạ về thân thể hoặc xâm phạm nhân phẩm, danh dự của người chấp hành án. Nguyên tắc này đảm bảo rằng các biện pháp cưỡng chế, nếu phải áp dụng, cũng phải dựa trên đòi hỏi thực tế và không vi phạm quyền lợi chính đáng của người chấp hành án.

5.2. Chế độ ăn, ở, sinh hoạt

Pháp luật quy định về tiêu chuẩn chế độ ăn, sinh hoạt và chế độ làm việc đối với phạm nhân để đảm bảo họ được đối xử công bằng và có điều kiện tốt nhất để cải tạo. Điều 7 Luật Thi hành án hình sự năm 2019 quy định cụ thể về tiêu chuẩn ăn, chế độ sinh hoạt cho phạm nhân, bao gồm định lượng gạo, rau, thịt, cá, gia vị và các vật dụng cần thiết để đảm bảo cuộc sống hàng ngày của họ.

Phạm nhân cũng được cung cấp nước uống, đảm bảo vệ sinh và an toàn thực phẩm, và được sử dụng quà tặng cá nhân để bổ sung thêm bữa ăn, không quá 3 lần định lượng ăn trong 1 tháng cho mỗi phạm nhân.

5.3. Chế độ học nghề

Người chấp hành án được đào tạo các nghề cơ bản nhằm giúp họ có thêm kỹ năng sau khi mãn hạn tù. Điều này đặc biệt hữu ích đối với các phạm nhân trẻ hoặc phạm nhân chưa có nghề nghiệp, giúp họ có cơ hội tái hoà nhập xã hội, tự nuôi sống bản thân một cách hợp pháp sau khi mãn hạn.

Trại giam cũng tổ chức các chương trình học nghề, bồi dưỡng tay nghề và đào tạo chuyên sâu nếu có nhu cầu. Phạm nhân được học nghề và được hưởng các chế độ lao động nhất định, giúp họ chuẩn bị sẵn sàng cho cuộc sống mới.

5.4. Chính sách nhân đạo đối với phạm nhân là phụ nữ có thai và nuôi con nhỏ

Phạm nhân là phụ nữ mang thai hoặc nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi được hưởng chế độ ăn, ở đặc biệt, với tiêu chuẩn dinh dưỡng cao hơn. Phạm nhân nữ trong thời gian mang thai, nghỉ sinh hoặc nuôi con nhỏ được sắp xếp chỗ nằm rộng rãi, thoải mái và nhận được sự hỗ trợ vật chất cần thiết cho việc chăm sóc trẻ sơ sinh. Đây là biểu hiện rõ nét của nguyên tắc nhân đạo, thể hiện lòng khoan dung và sự coi trọng quyền lợi của người mẹ và trẻ em.

5.5. Giảm án, miễn án, tạm đình chỉ thi hành án

Những phạm nhân có cải tạo tốt, có thái độ tích cực trong quá trình chấp hành án có thể được hưởng các chế độ giảm án, miễn án hoặc tạm đình chỉ thi hành án. Điều này nhằm khuyến khích những phạm nhân ăn năn, hối cải, chủ động bồi thường thiệt hại, và tích cực học tập, lao động cải tạo.

5.6. Chế độ thăm nom, nhận quà

Phạm nhân được phép nhận quà từ gia đình, bạn bè, người thân và được gặp mặt họ định kỳ. Chế độ này giúp duy trì mối liên kết giữa phạm nhân và gia đình, đồng thời tạo động lực cho phạm nhân cải tạo tốt hơn để có cơ hội sớm trở về với cộng đồng.

6. Đảm bảo nguyên tắc nhân đạo trong các biện pháp cưỡng chế thi hành án

Trong quá trình thi hành án, các cơ quan chức năng có thể gặp nhiều trở ngại khách quan, đặc biệt là khi đối diện với những người chấp hành án có thái độ bất hợp tác. Tuy nhiên, ngay cả khi phải áp dụng biện pháp cưỡng chế, các chủ thể thi hành án cần đảm bảo các biện pháp này được sử dụng với thái độ tôn trọng đối tượng, tránh gây tổn hại không cần thiết cho người chấp hành án.

7. Kết luận

Nguyên tắc nhân đạo là nguyên tắc nền tảng trong thi hành án hình sự, không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi của người chấp hành án mà còn thể hiện giá trị nhân văn của pháp luật Việt Nam. Thực hiện nguyên tắc nhân đạo một cách nghiêm túc và toàn diện là cách để xã hội đảm bảo rằng công lý không chỉ được thực hiện mà còn được thực hiện với lòng khoan dung, nhân văn và tôn trọng quyền con người.